اضطراب امتحان را می‌توان یک حالت هیجانی شایع دانست. در دوران تحصیل احتمالاً بیشترین اضطراب ما در ارتباط با امتحانات بوده است. دانش‌آموزان و دانشجویان ممکن است به هنگام امتحان آثار گوناگونی از اضطراب را از یک احساس نگرانی ساده تا فراموشی مطالب درسی احساس منگی یا حتی ابتلا به بیماری جسمی تجربه کنند.

البته مقداری اضطراب لازم و سودمند است؛ زیرا همچنان که بدن به استرس امتحان پاسخ می‌دهد، سطح انگیزش، هشیاری و تمرکز ذهن را بالا برده و از این طریق به افزایش سطح کارآیی و بهبود عملکرد شخص کمک می‌کند. اما اگر اضطراب از حد معینی فراتر رود نه تنها مفید نیست بلکه عملکرد فرد را مختل کرده و شکل بیمارگونه به خود می‌گیرد که از آن به عنوان «اضطراب امتحان» یاد می‌شود.

چنانچه پریشانی در حین خواندن دروس یا به هنگام فکر کردن درباره‌ی پیشامدهای احتمالی زمان امتحان احساس شود، اضطراب را می‌توان یک «اضطراب انتظار» نامید و در صورتی اضطراب در حین امتحان ظاهر شود می‌توان از آن به عنوان یک «اضطراب موقعیتی» یاد کرد.

اغلب دانش‌آموزان و دانشجویان دچار اضطراب امتحان «وقفه‌های ذهنی» را مشکل بزرگ خود می‌داند که در اثر آن در شب امتحان مطالب درسی را که به خوبی بلدند اما در حین امتحان واقعی احساس می‌کنند که مغزشان از کار افتاده و نمی‌توانند پاسخ سؤالات را به خاطر بیاورند و به درستی جواب را بنویسند، همین که شخص در اثر اضطراب در یک امتحان دچار وقفه می‌شود احتمالاً با اضطراب بیشتری سراغ امتحان بعدی می‌رود.

یک تصور غلط و در عین حال شایع درباره‌ی اضطراب امتحان این است که این اضطراب مضر است و باید به کلی از شر آن خلاص شد. در تلاش‌ها و اقدامات پیشگیرانه یا درمان برای اضطراب امتحان به هیچ وجه چنین هدفی دنبال نمی‌شود. بلکه هدف اصلی، درک اضطراب و کنترل بیشتر آن است. پس نباید اضطراب را به کلی از خود دور سازید؛ زیرا همان‌طور که اشاره شد مقداری اضطراب به افزایش سطح انگیزش هشیاری و کارآیی‌تان در امتحان کمک می‌کند.

سبب‌شناسی اضطراب امتحان:

عوامل بسیار زیادی از جمله‌ عوامل خانوادگی، آموزشگاهی –شخصیتی –شناختی و تحصیلی به چشم می‌خورند.

مهم‌ترین عوامل ایجادکننده‌ی اضطراب امتحان به شرح زیر هستند:

عدم آمادگی کافی

شامل با عجله درس خواندن دروس درست در شب امتحان، عدم اطلاع یا اطمینان کافی از این‌که چه مطالبی باید فراگرفته شود، حتی عدم احساس نیاز به مکالمه - به تعویق انداختن مطالعه تا واپسین ساعات قبل از امتحان است.

عوامل آموزشگاهی

شامل:

- دروس مهم یا دروه‌های آموزشی فشرده که در آن‌ها نمرات کمتر از حد معین باعث مردود شدن شخص در آن دوره می‌شود.

- معلمانی که از امتحان به عنوان تنها روش ارزیابی استفاده می‌کنند اضطراب زیادی در دانش‌آموزان که امتحان دهندگان خوبی نیستند ایجاد می‌کنند.

- انتظارات بیش از حد معلمان.

- مشکل بودن سؤالات امتحان.

- رقابت بین دانش‌آموزان.

- کم بودن زمان امتحان.

- محیط نامناسب امتحان و وجود عوامل مزاحم نظیر سر و صدا –نور نامناسب.

تجربیات منفی قبلی

در امتحان‌های قبلی نمره‌ی بسیار کمی گرفته است، افکار منفی درباره‌ی خود که فرد را برای بد عمل کردن آماده می‌کند دخالت دارد که به آن پیش‌گویی کام‌بخش می‌گویند.

عوامل شخصیتی

افرادی که عموماً مضطرب هستند آسیب‌پذیری بیشتری برای اضطراب امتحان دارند، افرادی که خود انتقادگر یا کمال‌گرا هستند، افرادی که نگاهی بدبینانه به آینده دارند، افرادی که از شکست می‌ترسند و افرادی که نیاز به تأیید دارند، برای اضطراب امتحان مستعدتر هستند. ویژگی‌های دیگری چون عزت نفس پایین –منبع کنترل درونی و سنج شخصیتی Aنیز به چشم می‌خورند که شامل افراد پرخاشگر، اهل رقابت، واجد احساسات خصمانه، تحت احساس فشار زمان و در تلاش مدام برای کسب موفقیت است.

عوامل خانوادگی

انتظارات بیش از حد والدین –تنبیه کردن –سرزنش کردن –عدم استفاده از برنامه‌ی تشویق و تقویت –الگوی فرزندپروری خشک و غیرقابل انعطاف و اوضاع اجتماعی اقتصادی نامناسب.

افکار منفی

شامل عملکردهای قبلی در امتحانات، چگونگی عملکرد سایر دوستان و همکلاسی‌ها، پیامدها و عواقب ناگوار ناشی از کارایی ضعیف در امتحان و یا موضوعاتی دیگر باشند.

نشانه‌های اضطراب امتحان:

علائم شناختی

شامل افکار و خودگویی‌های منفی است که قبل از امتحان، در حین امتحان و یا بعد از امتحان در ذهن شخص می‌گذرد «هیچ سؤالی را بلد نیستم» دارم خودم را گول می‌زنم و ...

علائم عاطفی و هیجانی

دلهره، سراسیمگی، یأس، خشم، ترس، غمگینی و احساس آسودگی به محض پایان یافتن امتحان.

نشانه‌های رفتاری

بی‌قراری، بازی کردن با انگشتان، سرعت قدم زدن، تنش حرکتی، لرزش و حتی سوءمصرف دارو و مواد.

علائم و نشانه‌های فیزیولوژیک

شامل تعریق، خشکی دهان، اسهال، تکرار ادرار، افزایش ضربان قلب، احساس گیجی، کوتاه شدن تنفس، احساس دل به هم خوردگی، خیس شدن کف دست‌ها، سردرد، تهوع، استفراغ، احساس ضعف، لرزش.

سنجش اضطراب امتحان

هر نوع اضطرابی را نمی‌توان مضر دانست. مرز بین اضطراب مفید یا قابل انتظار و اضطراب امتحان شدید یا مسأله‌ساز کجاست مقیاس اضطراب امتحان ابزارهایی هستند که میزان اضطراب امتحان را به صورت کمی یا درجه‌بندی شده می‌سنجد و هنجارهایی را ارائه می‌کنند که بتوان بر اساس آن از کم و کیف میزان اضطراب در خود باخبر شد. یکی از این‌ها مقیاس است که توسط اما. جی. ساراسون ساخته شده.