آیا می‌توان خلّاقیت را آموزش داد؟

خلّاقیت موضوع جالب و بحث­ انگیزی است که تأثیر آن در موفقیت و پیشرفت افراد ثابت شده است. اما این­که آیا می‌توان به آموزش خلّاقیت پرداخت و آن را به افراد آموزش داد تا به­ وسیله­ ی آن برنامه‌های دیگر آموزشی خود را پیش ببرند، بیشتر صاحب­ نظران امکان چنین آموزشی را تأیید کرده‌اند. معمولاً روان­شناسان آموزشی چه در مکتب شناختی و چه در مکاتب رفتاری معتقدند که خلّاقیت و آفرینندگی قابل آموزش هستند. در زیر مراحل آموزش خلّاقیت آمده است.

طبقه­ بندی مسائل

مسائلی را که به یادگیرنده­ گان می‌دهید، طبقه­ بندی کنید. مسائل و موضوعات را به­ طور کلی می‌توان به دو دسته­ ی مسائلی که شناخته شده هستند ولی راه­ حل آن­ها معلوم نیست و مسائلی که در آن هم مسأله و هم روش حل مسأله برای دانش­ آموز و کل بشریت ناشناخته است، تقسیم­ بندی کرد. گفته می‌شود ابتدا مسائل به دانش­ آموزانی داده شود که از دسته­ ی اول هستند یعنی مسأله شناخته شده است، ولی روش حل مسأله برای دانش­ آموز ناشناخته است. به­ تدریج می‌توان دانش­ آموز را در موقعیت­ هایی قرار داد که در آن هم مسأله و هم روش حل مسأله ناشناخته هستند. هرچه موقعیت برای یادگیرنده ناشناخته­ تر باشد، میزان خلاقیت او بیشتر خواهد شد.

آموزش مهارت­ های حل مسأله

به یادگیرنده­ گان مهارت­ های حل مسأله را آموزش دهید و آن­ها را به استفاده از این مهارت­ ها ترغیب کنید. پژوهش­ های انجام شده اثربخشی تعدادی از فنون و مهارت­ های حل مسأله را در یادگیری تفکر آفریننده نشان داده‌اند. معروف­ ترین آن­ها روش بارش مغزی است. در این روش معلم مسأله‌ای را به دانش­‌آموزان کلاس می‌دهد و از آن­ها می‌خواهد تا هرچه راه­ حل به ذهن­ شان می‌رسد برای مسأله بگویند. پیش از ارائه­ ی تمام راه­ حل­ ها به­ وسیله­ ی همه­ ی دانش­‌آموزان کلاس هیچ­ گونه اظهار نظری درباره­ ی آن­ها از سوی معلم یا سایر دانش‌آموزان ابراز نمی‌شود، این روش شبیه روش تداومی آزاد مورد استفاده­ ی روان­کاوان است.

علاوه بر روش بارش مغزی آموزش مهارت­ های پژوهشی نیز یادگیرنده را در یادگیری خلّاقیت کمک می‌کند. آموزش‌های روش صحیح وضع کردن فرضیه و آزمودن آن توانایی­ های تفکر خلّاق را در یادگیرنده­ گان افزایش می‌دهد. همچنین مطالعه ­ی خلّاقانه را می‌توان به یادگیرنده آموزش داد.

به­ عبارتی می‌توان به دانش‌آموزان یاد داد تا مطالب را به صورت خلّاقانه مطالعه کنند. مثلاً می‌توان به دانش‌آموزان گفت: وقتی به خواندن مطالب یک کتاب می‌پردازید، به موارد استفاده­ ی مختلف اطلاعاتی که در آن کتاب به آن­ها برمی‌خورید بیندیشید.
خیلی اهمیت دارد که به راه­ هایی که می‌توانید اطلاعات خوانده­ شده را در زندگی شخصی و حرف ه­ای خود به­ کار ببرید، فکر کنید. تنها به این سؤال اکتفا نکنید که مؤلف چه می‌گوید، از خود بپرسید که چگونه می‌توانم آن­چه را که نویسنده نوشته است، مورد استفاده قرار دهم. تنها به یک مورد استفاده اکتفا نکنید. تا آن­جا که می‌توانید موارد استفاده‌های بیشتری را بیابید و بعضی از آن­ها را برای معارف آینده­ ی خود یادداشت کنید. ممکن است مدتی وقت لازم باشد تا این نوع مطالعه کردن را بیاموزید. با این حال مأیوس نشوید، بعد از دو سه روز خواهید دید که می‌توانید این روش مطالعه را به راحتی به کار ببرید.

اهمیت دادن به دستاوردهای خلّاقانه­ ی یادگیرنده

دستاوردهای خلّاقانه ­ی یادگیرنده را مورد تشویق قرار دهید. تشویق و تقویت رفتارهای خلّاقانه مانند تشویق هر نوع رفتار دیگر باعث نیرومندی و افزایش آن می‌شود. برای این منظور نسبت به سؤالات غیرمتعارف یادگیرنده با احترام برخورد کنید و به آن­ها توجه کنید و از سرکوب کردن چنین سؤالاتی خودداری کنید. نسبت به اندیشه‌ها و راه­ حل‌های نامعقول او نیز توجه داشته باشید و با احترام برخورد کنید، به کودکان نشان دهید که اندیشه‌های آن­ها با ارزش است. فرصت‌هایی به یادگیرنده­ گان بدهید تا در آن به یادگیری‌های مورد علاقه­ ی خود بپردازند و یادگیری­ های خودانگیخته­ ی آنان را مورد تشویق قرار دهید. به آن­ها فرصت دهید تا بدون ترس از عواقب ارزشیابی شما از کارشان به یادگیری، تفکر و اکتشاف بپردازند.

بگذارید کودکان تجربه کنند!

تجارب کودکان را به موارد به­ خصوصی محدود نکنید. علاوه بر شرایط معمول و موقعیت­ های متداول آموزش رسمی برای دانش­ آموزان فرصت­ های تازه و متنوعی را نیز فراهم آورید. برای مثال در درس علوم از دانش‌آموزان بپرسید، اگر نیروی جاذبه وجود نداشت چه اتفاقی برای انسان می‌افتاد؟ بیشتر سؤال­ هایی را مطرح کنید که با چگونه و به چه طریق شروع می‌شوند. از دانش­ آموزان بخواهید تا به طرح فرضیه بپردازند، به استنباط دست بزنند و اطلاعات خود را برای تبیین پدیده‌های تازه به کار برند. سؤال­ هایی را مطرح کنید که تعداد زیادی جواب داشته باشند.

کشف استعدادهای ویژه­ ی هر دانش­ آموز

نسبت به اختلافات فردی یادگیرندگان با احترام برخورد کنید و در پرورش استعدادهای ویژه­ ی آنان بکوشید. در یادگیری هرگز دانش‌آموزان را به رقابت با یکدیگر وادار نکنید و از یکسان بارآوردن آن­ها بپرهیزید. هر دانش‌آموز دارای استعدادهای ویژه و خاص خود است که ممکن است از این لحاظ با سایر دانش ­آموزان فرق داشته باشد. در پرورش استعدادهای ویژه­ ی دانش‌آموزان بکوشید. شواهد موجود نشان می‌دهد که برخوردهای والدین و معلمان با کودکان در سال­ های پایین کودکی بر رشد استعدادهای آن­ها تأثیر فراوان دارد.