نقاشی یکی از بهترین عملکردهای نمادین کودک است و به او کمک می‌کند تا درون خود را بیان کند. در نقاشی، مانند خواب و رویا، کودک خود را از ممنوعیت‌ها آزاد می‌کند و به طور ناخودآگاه درباره‌ی مسائل، کشفیات و دلهره‌هایش با ما صحبت می‌کند.

مرحله‌ی پیش ترسیم:

شامل سال اول زندگی است که در طی آن رفتارهای رفلکسی عمده‌ترین حرکات بدن را تشکیل می‌دهند؛ زیرا کودک متوجه می‌شود با کشیده شدن و پرتاب شدن اشیا موجب بقای اثری می‌شود و این امر او را ذوق‌زده می‌کند و او را به ادامه‌ی خلاقیت سوق می‌دهد.

مرحله‌ی خط خطی کردن:

 این مرحله از یک سالگی شروع و تا چهارسالگی طول می‌کشد. در چهار سالگی کودکان می‌توانند خطوط منحنی بسته ترسیم کنند.

مرحله‌ی واقع‌گرایی فکری:

این مرحله از 4 تا 10 سالگی طول می‌کشد و در این مرحله واقعاً نقایش‌های کودکانه ترسیم می‌شوند. در این مرحله کودکان تناسب در اندازه را رعایت نمی‌کنند و معمولاً حیوانت خطرناک و افراد مهم را به نظر خود –بزرگ‌تر ترسیم می‌کنند. اصل شفافیت (مثلاً ترسیم کمد و لباس‌های داخل آن) جاندار تلقی کردن اشیاء متحرک و ارائه پدیدها از سطوح مختلف از ویژگی‌های نقاشی کودکان در این مرحله است.

مرحله‌ی واقع گرایی بصری:

معمولاً، این مرحله از 10 سالگی شروع می‌شود. برخلاف مرحله‌ی قبلی، کودک اشیا و پدیده‌های خارجی ار به همان‌گونه که می‌شناسد ترسیم نمی‌کند، بلکه همان‌گونه که می‌بیند ترسیم می‌کند.

نقاشی خانواده:

کودک به زودی متوجه می‌شود که نقاشی با افکار او مطابقت دارد و وسیله‌ی بیانی مناسبی برای ارائه‌ی تخیلات اوست. همچنین او به این وسیله کشمش‌ها و تعارضات درونی خود را آشکار می‌سازد. متخصصان مسائل خانواده می‌توانند برای تشخیص و درمان مشکلات خانواده از آن کمک بگیرند.

دستورالعمل آزمون ترسمی اعضای خانواده:

سپس از برقراری همدلی با کودک در اتاق مشاوره، از او سؤال می‌شود که اعضای خانواده او چند نفرند. بعد یک برگه کاغذ A4با یک بسته مداد رنگی و یک مداد معمولی و یک مداد پاک‌کن در اختیار او قرار می‌گیرد و از او خواسته می‌شود به شکل دلخواه اعضای خانواده‌ی خود را ترسیم کند.

لازم به یادآوری است که در طی ترسیم، آزمایشگر باید همه‌ی حرکات کودک را زیر نظر داشته باشد. شروع نقاشی بر روی کاغذ و همچنین اعضای خانواده از موارد مهمی است که باید یادداشت شود.

پس از پایان ترسیم آزمایشگر می‌تواند با پرسیدن سؤالاتی مانند کدام یک مهربان‌تر و یا خوشبخت‌تر و یا پرخاشگرتر است –سطح اطلاعات خود را از نقاشی ترسم شده بالابر (به جای مصاحبه پس از ترسیم می‌توان از آزمودنی تقاضا کرد برای خانواده‌ای که ترسم کرده است، یک داستان نیز بگوید).

تجزیه و تحلیل نقاشی اعضای خانواده:

در تفسیر نقاشی باید در مقوله‌ی اول باید به ویژگی‌های فیزیکی نقاشی توجه کرد. در مقوله‌ی دوم باید به تفسیر محتوای نقاشی پرداخت.

ویژگی‌های فیزیکی:

1-خط: خط در نقاشی دارای ارزش شدید بیانی است. خط می‌تواند ضخیم، نازک، مداوم، بریده، افقی، عمودی، زاویه‌دار، مستقیم، مارپیچ و ...  باشد. خط به تنهایی توانایی آن را دارد که حالت‌های روانی مختلف مانند غم، شادی، خشم و ... را نشان دهد.

خط‌های باز و بلند، نشانگر راحتی، خطوط کوتاه و فشرده نشان‌دهنده‌ی ضعف عصبی و خط‌خوردگی‌ها نشان‌دهنده‌ی مشکلات عاطفی و ترس کودک از شیء و یا فرد خط خورده است.

2- فضا: نقاشی خارج از کادر کودکان معلول و یا با اعتماد به نفس پایین را نشان می‌دهد. کودکان کم‌رو در قسمت کوچکی از کاغذ و معمولاً در گوشه آن نقاشی می‌کشند. بالا مبیّن تصورات آرامش‌دهنده و احساس آرامش و آزادی و پایین نشانه‌ی فشار و سنگینی است.

3- رنگ: کودکان سازگار در نقاشی‌های خود به طور متوسط از پنج رنگ مختلف استفاده می‌کنند، در حالی که کودکان گوشه‌گیر از یک یا دو رنگ بیشتر استفاده نمی‌کنند. فقدان رنگ در تمام یا قسمتی از موضوع نقاشی کودک نشانگر خلاء عاطفی و یا گاهی دلیل بر گرایش‌های ضد اجتماعی است.

از نظر روانی، رنگ‌های گرم تحریک‌کننده، سبب فعالیت و جنب و جوش، الهام‌دهنده روشنی و شادی زندگی و حرکت هستند. در حالی که رنگ‌های سرد موجب حالت‌های انفعالی، سکون، بی‌حرکتی، تلقین کننده غم و اندوه هستند.

- محتوای نقاشی خانواده:

1- برجسته کردن شخصیت اصلی نقاشی:

- در ترتیب ترسیم فردی که زمینه‌ی ذهنی کودک را بیشتر اشغال کرده است قبل از همه کشیده می‌شود و در ترسیم چهره او بیشترین دقت و زمان به‌کار می‌رود و نیز بزرگ‌تر از اندازه کشیده می‌شود و نیز این شخصیت کامل‌تر و به عصا و کلاه و ... است و در وسط کاغذ کشیده می‌شود.

2- بی‌ارزش کردن بعضی از اعضای نقاشی:

گاهی دیده می‌شود که کودک خودش در نقاشی حضور ندارد. دلیلش این است که کودک در خانه احساس راحتی نمی‌کند. در بی‌ارزش جلوه دادن یک شخصیت ممکن است کودک آن را:

-جدا و پایین‌تر از دیگران، کوچک‌تر از دیگران، زشت‌تر از دیگران، ترسیم کند.

3- افزودن فردی بیرون از اعضای خانواده: معمولاً در این موارد کودک آرزوهای برآورده نشده‌ی خود و یا امیالی را که در شرایط معمولی قادر به ابراز آن نیست بیان می‌کند.

4- فاصله بین اعضای خانواده در نقاشی: اگر کودک احساس کند که والدین با هم مشکل دارند، آن‌ها را دور از هم ترسیم می‌کند و بالعکس. در این میان، کودک خود را در کنار کسی که دوست دارد ترسیم می‌کند.

5- زمان ترسیم: مدت زمانی را که کودک صرف ترسیم هر یک از اعضای خانواده می‌کند. مهم است. او کسانی را که دوست دارد دقیق و زیبا در زمان بیشتری ترسیم می‌کند و بالعکس.

6- دست‌های اعضا ترسیم شده: دست‌های حذف شده نشانگر تنفر و ترس از تنبیه شدن و درس‌های ترسم شده در یک ردیف نشانگر اعضای منسجم و دست‌های به پشت قفل شده نشانه‌ی دوری گزینی، قهر احساس تنهایی، عدم قبول دیگران و طرد شدن از جانب دیگران است.

7- اختلالات رفتاری و ناتوانی‌های کودکان در نقاشی اعضای خانواده: ناتوانی‌های کودکان مانند کندکاری دستی، مشکلات حرکتی، اختلالات بینایی و غیره در ضمن ترسیم نقاشی به‌وسیله‌ی روان‌شناس قابل تشخیص است.

اختلالات رفتاری کودکان، از جمله پرخاشگری، افسردگی و گوشه‌گیری آن‌ها در نقاشی اعضا خانواده قابل تشخیص است. مثلاً افراد افسرده شخصیت‌ها را بدون تحرک و با فاصله ترسیم می‌کنند.

ترسیم نقاشی توسط کودک ابزار سهل الوصولی است که می‌توان به‌وسیله آن مشکلات خانواده را تشخیص داد.

منبع: برگرفته از کتاب خانواده و آسیب‌شناسی آن، منصور بیرامی، انتشارات آیدین.