خانواده از یک طرف، برای اعضای خود به عنوان نهادی محدود کننده، عمل کرده، آزادی و استقلال را از آن‌ها سلب می‌کند و از طرف دیگر، مایه‌ی تهذیب نفس می‌شود و زمینه‌ی پایبندی اعضای خود را به اصول اخلاقی فراهم می‌آورد.

معمولاً هنگام تشکیل خانواده جمله‌هایی مانند: «تفاهم از همه چیز مهم‌تر است» و ... مطرح می‌شود که در این جملات ایده‌هایی طرح می‌شود که از واقعیت‌ها فراتر و در غالب موارد فاقد پشتوانه واقعی هستند باید به مشکلی معقول درباره شغل، درآمد، مسکن و رسیدن زوجین به بلوغ اجتماعی برای تعهد وظایف پدری و مادری بحث شود، همچنین در همسرگزینی باید، سطح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بلوغ روانی عاطفی، اعتقادات و ویژگی‌های شخصیتی مورد توجه قرار گیرد.

«دثیر» برای تفکر در مورد خانواده سه راه عمده پیشنهاد کرده است:

1-در نظر گرفتن خانواده به عنوان موجودیتی که همواره در حال تغییر و تکامل است؛ به عبارت دیگر توجه نمودن به چرخه زندگی خانواده.

«دووال» چرخه زندگی خانواده و یا فرآیند تحول و تکوین خانواده را به 8 مرحله تقسیم می‌کند. گذر از یک مرحله به مرحله‌ی بعدی، هم برای فرد و هم برای خانواده، مرحله‌ی بالقوه مشکلی است.

مراحل خانواده به ترتیب تحولات عبارتند از:

1- بنیانگذاری خانواده

2- به دنیا آوردن نوزاد

3- خانواده‌هایی با کودک پیش‌دبستانی

4- خانواده‌های با کودکان مدرسه‌رو

5- خانواده‌هایی دارای نوجوان

6- خانواده‌هایی با عنوان کانون جدایی

7- خانواده‌هایی در سنین میانه

8- خانواده‌های مسن

در طی هر مرحله وظایف مشخصی متوجه هر کدام از افراد خانواده است، که باید انجام پذیرند. آگاهی در مورد چرخه‌ی زندگی خانواده، رفتار مفیدی برای فهم موانع تعادل خانواده است.

2- تشخیص اثر توارثی نسل‌ها بر یکدیگر و توجه کردن به این نکته که ممکن است الگوهای رفتاری در خانواده‌ها تکرار شوند. لازمه‌ی این امر آن است که خانواده را در بافت تاریخی آن مطالعه کنیم.

اسطوره‌ی خانوادگی، یک راز یا باور ناخودآگاه و یا نگرشی است که نسل‌های متوالی یک خانواده از طریق آن مقبولیت عمومی می‌یابند و در تعیین پاسخ‌ها و رفتارهای فعلی خانواده بر آن نقش اساسی قائل‌اند.

3- در نظر گرفتن خانواده به عنوان یک سیستم یا ترکیبی از عناصری که با یکدیگر تداخل عملی دوجانبه دارند. باری درک بهتر بعضی از فرآیندهای حاکم بر خانواده‌ها استفاده از خطوط و قانونمندی‌های تفکر سیستمی بسیار مفید است.

سیستم‌های بسته: با محیط اطراف در تعامل نیستند و کارکرد آن‌ها همانند واکنش شیمیایی یا فیزیکی در یک محفظه‌ی دربسته است.

سیستم‌های باز، انتقال مستمر موضوعات مربوط به آن‌ها همیشه خارج از مرزهای سیستم وجود دارد. خواص سیستم‌های باز تغییر کرده یا به تدریج کامل می‌شود. بهترین مثال سیستم‌های باز خانواده است.

-ارتباط یک عنصر با عناصر دیگر: بین عناصر تشکیل دهنده‌ی یک سیستم روابط متقابل وجود دارد.

-علیت خطی در مقابل علیت حلقوی: هرگاه رخداد اول علت رخداد دوم باشد، ولی رخداد دوم تأثیری در رخداد اول نداشته باشد، بر این فرآیند علیت خطّی حاکم است. برعکس فرآیند علیّت خطّی، در فرآیند علیت حلقوی رخداد دوم نیز متقابلاً در رخداد اول تأثیر می‌گذارد (رابطه‌ی معلم و دانش‌آموز).

- سیستم، فراسیستم و فروسیستم: هر سیستمی، از سیستم‌های فرعی ترکیب می‌شود. مثلاً انسان به عنوان یک سیستم دارای سیستم‌های فرعی شخصیتی، فیزیکی است که فروسیستم این سیستم به حساب می‌آیند. همین‌طور انسان نسبت به خود از سیستم‌های بزرگ‌تری مانند خانواده، مدرسه، ادراه و ... متأثر می‌شود. این‌ها فراسیستم‌های انسان هستند. هر سیستم هم بر فروسیستم و فراسیستم خود اثر می‌گذارد و هم از آن‌ها متأثر می‌شود. (علیت حلقوی).

با وجود این حقیقت که مرزها به دروندادهای مختلف اجازه می‌دهند که به درجات متفاوتی بر سیستم تأثیر بگذارند، تمام سیستم‌های باز تمایل دارند که وضعیت موجود را حفظ و نگهداری کنند. این پدیده به «قطعیت تعادل» مشهور است.

بنابراین مشکلات خانواده ممکن است ناشی از یک عضو خانواده و یا یک سیستم فرعی خانواده و یا اختلال تعامل کل اعضای خانواده باشد و یا مشکل از یک خانواده خویشاوند و یا از محل کار یا تحصیل به خانواده نفوذ کرده است.

بنابراین در نگرش سیستمی:

- «خانواده به‌ عنوان یک سیستم دارای خصوصیاتی است که اجزای آن، همه‌ی این خصوصیات را ندارند».

- «قوانین عمومی خاصی عمل این سیستم را اداره می‌کند».

- «خانواده دارای مرزهایی است که به شکل پرده‌ی‌ نیمه تراوا عمل می‌کنند. بعضی از چیزها عبور ندارند. سیستم خانواده به سمت ثبات نسبی متمایل است».

- «خانواده یک سیستم باز هدفمند است». «رفتار اعضای خانواده را با علیت حلقوی بهتر می‌توان توجیه کرد».

- «خانواده دارای فروسیستم‌هایی» مانند خواهر –برادر است.

- «خانواده فراسیستم‌هایی مانند قبیله دارد».

- نتیجه این‌که هر خانواده حتماً متفاوت از خانواده‌های دیگر عمل می‌کند.

- شرایط اجتماعی و نیز میزان تأثیرگذاری آن بر هر خانواده نیز متفاوت است.

منبع: خانواده و آسیب‌شناسی آن، منصور بیرامی، انتشارات آیدین.