كودكانی كه ناتوانی‌های یادگیری دارند امكان دارد دشواری‌هایی در هر یك از حطیه‌های یادگیری یا رشد داشته باشند اما به نظر می‌رسد كه ضعف مهارت‌های خواندن مشكل بیشتر كودكانی است كه نمی‌توانند در برنامه‌های آموزشی مدرسه پیشرفت‌هایی حاصل کنند.

فراگرو یادگیری خواندن را می‌توان به 2 مهارت تقسیم كرد:

1-یادگیری مهارت‌های واژه‌شناسی " كد برگردانی"

2- یادگیری مهارت‌های فهم خواندن

تحقیقات نشان داده است كه هیچ روشی به تنهایی آن‌چنان كامل و برجسته نیست كه بتواند روش‌های دیگر را از میدان خارج كند. مربی بنابر ضرورت و مشكل كودك و سبك یادگیری كودك روش را انتخاب می‌كند.

پیش از شروع كار درمان پس از ارزیابی‌های رسمی‌و غیر رسمی‌چیزی كه باید مد نظر یك مربی آگاه باشد آگاهی از مراحل خواندن است این مراحل كه به عنوان مخروط خواندن " توسط كاریلو 1976 " مطرح شده است می‌تواند راهنمای خوبی برای تشخیص و درمان باشد.

1- مرحله‌ی آماده شدن " از تولد تا 6 سالگی"

2-مرحله‌ی آغازین " شروع خواندن " شروع مدرسه و رمزگردانی و تحلیل كلمه را در بر می‌گیرد.

3-مرحله‌ی رشد سریع خواندن – پایه‌ریزی كامل عادت‌ها و مهارت‌های پایه در خواندن.

4- مرحله‌ی گسترده خواندن – آخر دبستان تأكید بر خواندن مستقل است. در درك و تحلیل كلمه پیشرفت بیشتر دارد.

5- پالایش خواندن – راهنمایی – دبیرستان – سرعت خواندن بالا.

و پس از آن صدای دانش‌آموز در هنگام خواندن ضبط می‌شود و غلط ها با دقت بررسی می‌گردد و جدول سمن را برای دانش‌آموز دارای نارسائی خواندن پر می‌كند و فراوانی را به دست می‌آورد و بر حسب فراوانی كار درمان را شروع می‌کند.

انواع مسائل و مشكلاتی كه كودكان در خواندن با آن مواجه هستند در جدول سمن ذكر گردیده است عبارتند از:

- تشخیص دیداری " تمیز دیداری " - وارونه نویسی و معكوس كردن حرف و كلمه

- تشخیص شنیداری " حساسیت شنیداری" – زبان و تكلم

- تركیب صدا

- مهارت‌های حافظه‌ی " شنیداری و دیداری"

- مهارت‌های توالی دیداری و شنیداری

كه به معرفی و راهبردهای درمانی در این زمینه می‌پردازیم.

- تشخیص دیداری " تمیز دیداری"

كودك مبتلا به این مشكل با دیدن حروف مشابه مانند " ب ت پ ث چ ح " آن‌ها را با یكدیگر اشتباه می‌كند و بعضی از كودكان در تشخیص هیات كلی كلماتی كه تقریباً شبیه به هم هستند مثل كباب / كتاب نمی‌توانند تفاوت قائل شوند و حتماً باید به آن‌ها آموزش مستقیم داد و تفاوت‌ها را برای آن‌ها بیان کرد تا بیاموزند.

تمریناتی مانند:

(ب )را سمت راست نوشته و از وی می‌خواهیم (ب) را در سمت چپ در بین حروف پیدا كند و یا حروف نوشته شود و به او گفته شود كه از پایین خط زمینه خط بكش وقتی به (ب) رسیدی از بالای حرف (ب)حركت كن و یا حرف (ب) كه مشكل دارد در یك متن درسی پیدا كند.

ث ت ب ت ث ب

بهتر آن است كه اگر دانش‌آموزی در چند حرف مشكل دارد ابتدا یك حرف را آموزش دهیم تا مشكل وی بر طرف و یادگیری وی تثبیت شود و بعدبه حرف دیگر بپردازیم تا سبب گیجی و حواس‌پرتی وی نگردد.

فعالیت‌های تشخیص دیداری بسیار متنوع می‌تواند باشد و هر مربی به سلیقه‌ی خلّاقیت خود فعالیت‌هایی در این زمینه می‌تواند تدارك ببیند. مثلاً كلمه أی را در سمت راست نوشته و سپس كلماتی را در سمت چپ می‌نویسیم به طوری كه حرف آخر یكی از كلمات سمت چپ با حرف آخر كلمه سمت راست یكی باشد و بهتر آن است حروفی باشد كه كودك در تشخیص آن‌ها اشتباه می‌كند و سپس از وی بخواهیم به حرف آخر نگاه كند و بگوید كدام كلمه در سمت چپ حرف آخرش مثل این است.

و یا تمرین را به صورت نقش از زمینه‌ بدین صورت كه حرفی كه اشتباه می‌كند را نوشته و از وی بخواهیم در كلمه روبرو آن را پیدا و پررنگ كند و یا كامل كردن كلمات از روی كلمه الگو : كلمه الگو باشد كه كودك اشتباه می‌كند مثلاً كلمه سمت چپ را مانند كلمه سمت راست كامل كن.

نبات / نبا  كتاب / كتا كباب / كبا ارباب / ار

همچنین بعضی از كسانی كه در تشخیص دیداری و یا به طور كلی در خواندن نارسایی نشان می‌دهند اندازه‌ی حروف و رنگ و ماده‌ أی كه با آن می‌نویسند را به عنوان ویژگی ممتاز كننده به حساب می‌آورند. مثلاً اگر آن‌ها آ را همیشه به اندازه‌ی 1 سانت دیده‌اند دیگر آ را وقتی طول آن 2 یا بیشتر است تشخیص نمی‌دهند. باید به آن‌ها آموزش مستقیم داد كه این ویژگی‌ها ممتاز كننده نیستند و این امر در زمان آموزش مد نظر قرار گیرند كه حروف را در اندازه‌های مختلف و به شیوه‌های دیگر آموزش دهیم " روی شن – با گچ – با مداد"

تشخیص شنیداری " حساسیت شنیداری"

ناتوانی در تفكیك صداهای والی یا ناتوانی در شناخت شباهت‌ها و یا تفاوت‌های میان كلمه مشكلی است كه معمولاً كودكان دارای نارسایی خواندن با آن مواجه هستند.

تفاوت شنیداری میان كلمه‌هایی همچون ابرو – آبرو – پَر – پُر- نرو- برو و یا حروفی مثل ب – ن – م برای این كودكان دشوار است.
این مشكل زمانی كه كلمات هم وزن و هم آهنگ نیز می‌شوند بیشتر نمود پیدا می‌كند. تشخیص شنیداری را مهم‌ترین عامل پیش‌بینی كننده موفقیت خواندن می‌دانند.

برای درمان این زمینه تشخیص صداهای ملایم از بلند – صدای حیوانات و صدای وسائل نقلیه و شباهت بین صداها بدین صورت كه موادی مانند برنج – نخود – سنگ را در قوطی های شبیه به هم 2 به 2 بریزیم و از كودك بخواهیم صداهای مثل هم را بیابد.

تفاوت نت‌های موسیقی نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد فعالیت‌هایی كه دكتر تبریزی تحت عنوان حساسیت شنیداری از آن نام برده‌اند برای درمان مؤثر است و بعد از این فعالیت‌های فرآیند تكلیف را ادامه دهیم بدین صورت كه صداها را با حروف الفبا تمرین كنیم مثلاً خوب گوش كن وقتی حروف را می‌خوانم هرگاه ن شنیدی دست بزن و یا كلمات را می‌خوانم هرگاه صدای ن شنیدی دست بزن حال كلمه‌ها را می‌خوانم هرگاه درآخر صدای ن شنیدی دست بزن وهرگاه درآخر و اول صدای ن شنیدی دست بزن به حسب آسان به مشكل مثلاً

مثلاً- ن- ر-م- س- ت- ب- ن – ف- م- ن-
مثلاً -باران –ابر – گل – سلام – گلدان – نان – آدم –
آخر- قندان – سام – كام – دندان
اول – نماز – مرد – سرد – نمك

و باحروفی كه در شنیدن آن‌ها حساس نیست می‌توان با ضبط صوت و به صورت بازی با دانش‌آموز انجام داد آهنگی را بخش كرده و بازی را شروع می‌كنیم بازی بدین صورت كه هنگام آهنگ كودك راه برود یا نشسته باشد و مربی هر از گاهی صدای حروفی را بیان می‌كند قرار بر این است كه كودك زمان شنیدن حرف مورد نظر بلند شود ویا بایستد ابتدا تفاوت‌ها زیاد است ولی كم كم سعی می‌شود كه حروفی كه تلفظ آن‌ها نسبتاً شبیه به هم است وكودك اشتباه می‌كند بیان شود.

این كار علاوه برحساسیت شنیداری تمیز شنیداری صوت در زمینه نیز تقویت می‌كند از بین محرك‌های صوتی به محركی كه مدنظر است توجه می‌كند و به صدای آهنگ توجه كمتردارد فعالیت را می‌توان بدین صورت كه كاغذی دراختیار درمان‌جو قرار دهیم وجمله‌ای را بخوانیم واز وی بخواهیم به تعداد هر صدای ( ن )كه می‌شنود گردی یا خط بكشد.

مشكلات حافظه‌ای

مشكلات حافظه‌ای در خواندن در فراموش كردن صدای حروف وسپس تركیب آن‌ها تأثیر می‌گذارد؛ مثلاً كودكی كه تصویر حرف ب را به رغم ذخیره‌سازی درست در حافظه نمی‌تواند به خاطر بیاورد با مشكل دریافت روبرو است.

برای غلبه بر مشكلات حافظه باید تأكید بر روش‌های تدریس (چندحسی – تكرار – بهره گیری)از مواد گوناگون باشد تا به یادآوردن و بازیابی آن‌ها را تسهیل كند.

برای تقویت حافظه فعالیت‌ها بعد از این‌كه با تصاویر انجام شد فعالیت‌ها را با كلمات كتاب درسی كودك انجام دهیم بدین صورت كه كلمه‌ها را بخوانیم تا وی به خاطر بسپارد و پس از او بخواهیم آن‌چه را به خاطر سپرده بگوید از كلمات كم شروع و با پیشرفت دانش‌آموز تمرین با كلمات بیشتر تمرین می‌شود.

كارت كلمات مربوط به درس را جلو دانش‌آموز می‌گذاریم و از وی می‌خواهیم خوب به خاطر بسپارد و سپس كارت‌ها را با یك سری كارت دیگر به صورت درهم قرار می‌دهیم تا وی كلمات را كه در مرحله‌ی قبل دیده بود بردارد و كنار بگذارد و اگر این كارت كلمات در ابتدا با تصویر كلمات باشد بسیار مفید است.

تطابق اشكال هندسی رنگی با كلمات برای تقویت می‌تواند سودمند باشد. به این صورت كه 5 رنگ را انتخاب كرده و زیر هركدام اشكال هندسی رنگی یك كارت كلمه قرار می‌دهیم و از دانش‌آموز می‌خواهیم كه خوب نگاه كند و به خاطر بسپارد و سپس اشكال هندسی رنگی را به ترتیبی دیگر می‌چینیم دانش‌آموز كلمه‌ی مربوط به هر رنگ را در زیر آن می‌گذارد.

این فعالیت را با نوشتن می‌توان بدین صورت انجام داد كه كلمات را در ردیف بالا نوشته و بالای هركدام از كلمه یك گردی رنگی به رنگ دلخواه می‌كشیم و سپس در زیر این خط خطوط رنگی بنا به رنگ‌هایی كه در بالا استفاده كرده‌ایم می‌كشیم از دانش‌آموز می‌خواهیم كلمات و رنگ آن‌ها را به خاطر بسپارد و سپس روی آن‌ها را می‌پوشانیم تا كلمات را بر روی خطوط رنگی مربوط به خود بنویسد دیكته كلمات مد نظر نباشد حتی گفتن كلمه درست دانش‌آموز نیز صحیح است.

بازگویی كلمه‌ها بر اساس رنگ‌ها نیز با این شیوه برای تقویت حافظه مفید است.

مشكلات توالی دیداری و توالی شنیداری

ترتیب حروف دركلمه‌ها یا توالی صداها یكی از مهارت‌های مهمی‌است كه برای امر خواندن لازم است اغلب اوقات درهم ریختن كلمات از این اختلال ناشی می‌شود. مثلاً كربیت به جای كبریت یا قسفه به جای قفسه. البته اگر كودك مشكل تلفظی نداشته باشد مایكل باست 1967 اضهار می‌دارند كه مسائل توالی دیداری در میان كودكان مبتلا به ناتوانی خواندن امری رایج است واغلب اوقات بیش از سایر كاستی‌های خواندن تداوم می‌یابد و جوردن 1977 بر این باور است كه مسائل توالی دیداری بر زمینه‌های تحصیلی از جمله خواندن اثری فراگیر دارد.

حذف یا تلفظ نادرست صداهای زبان و هجاها یكی از ویژگی‌های كودك مبتلا به اختلال حافظه‌ی توالی شنیداری است كه كودك به جای محاصره حاصره می‌خواند و یا به جای باران آران و یا كودكی كه ناخوش را خوش نا می‌خواند.

فعالیت‌های ترمیمی‌فرآیند پایه‌ی توالی دیداری در كتاب كار تهیه شده می‌تواند مثمرثمر باشد و سپس از آن فعالیت‌ها فرآیند – تكلیف با كلمات درسی دانش‌آموزان ادامه یابد.

كارت كلمات را در جلو دید دانش‌آموزان گذاشته و یك بار بخوانیم و سپس از او بخواهیم خوب نگاه كند و بعد كارت كلمات را به همان ترتیب اولیه بچیند و سپس كلمات را به صورت 2 كلمه أی در اول خط بنویسیم و از وی بخواهیم به ترتیب ادامه بدهد و سپس 3 كلمه و بیشتر.

كلمات كتاب را به صورت جدولی نوشته 3 كلمه را كه در یك ردیف به ترتیب هستند پایین جدول بنویسیم و دانش‌آموز كلمات را در جدول پیدا كند و دور آن‌ها خط بكشد.

فعالیت‌های مانند پر رنگ كردن كلمات وكپی كردن از روی كلمات بدین صورت كه كلمه را در یك صفحه نوشته حال ورقه‌ای روی كلمه قرار دهیم و از دانش‌آموز بخواهیم از روی آن بكشد.

وصل كلمات با خط‌های پیچ در پیچ : كدام كلمه به كدام كلمه می‌رسد. نیز برای توالی دیداری می‌تواند مثمرثمر باشد.

معكوس كردن حروف وكلمات

این مشكل كه دركودك دارای نارسائی خواندن دیده می‌شود بدین صورت نمود پیدا می‌كند كه زود را دوز می‌خواند وگرم را مرگ – موش را شوم می‌خواند.

اغلب اوقات برعكس خواندن ناشی را از ناتوانی درتشخیص چپ و راست می‌دانند این امر دركودكان خردسال امری نسبتاً رایج است اما در كودكان مبتلا به ناتوانی خواندن شدت و تداوم آن بیشتر است آموزش دقیق در ابتدای خواندن هم درپی بردن و هم دربرطرف كردن مشكلات برعكس‌خوانی اهمیت حیاتی دارد در فعالیت‌هایی كه برای آموزش وضعیت و جهت انجام می‌شود از شكل‌های شبیه به حروف استفاده كنیم برای از بین بردن مشكل جهت‌یابی یه شدت توصیه می‌شود كه روی درك جزئیات اشكال والگوها وكلمه‌ها كار شود؛

فعالیت‌هایی مانند این‌كه دراین ردیف كدام حرف با بقیه فرق دارد جهت حرف تغییركرده باشد.

همچنین فعالیت‌های نقطه به نقطه كه مانند شكل سمت چپ درسمت راست به هم وصل كن ا گردی‌های بزرگ انجام بگیرد وكلمه‌هایی در دایره نوشته شود و مانند آن نوشته‌ها را دانش‌آموز در سمت چپ بنویسد.

در فعالیت‌های جهت‌یابی : سمت راست وچپ با حرف مورد نظر در كلمه نیز توضیح داده شود مثلاً در كلمه باران سمت راست 1 حرف ر – سمت چپ 1 حرف ن تا این مفهوم به تكالیف درسی تعمیم یابد.
تركیب صدا

معمولاً بیشتركودكان دارای نارسایی خواندن در این زمینه با مشكل مواجه هستند. آن‌ها از تركیب حروف و ساخت كلمه ناتوانند. مثلاً از تركیب 3 صدای ب / ا / د / نمی‌توانند كلمه باد را بسازند با وجود این‌كه تمام صداها را می‌شناسند.

این مشكل به خصوص زمانی پدیدار می‌گردد كه صداهای زبان مورد تأكید قرار می‌گیرد و صداهای زبان را چنان به صورت مشخص و مجزا از یكدیگر آموخته‌اند كه به هم پیوستن و ساخت كلمه تقریباً برای‌شان غیرممكن شده است. برای درمان كاستی‌های تركیب صدا، فعالیت‌ها باید تأكید بر تركیب هجاها باشد و با استفاده از كلمات در بافت معنادار و بریادگیری بر این مشكل فائق آمد.

فعالیت‌های درمانی باید بر خواندن هجاها تأكید شود و سپس می‌توان با استفاده از روی هم گذاشتن طلق‌ها كه روی هركدام بخشی از كلمه نوشته شده است فعالیت‌ها را دنبال كرد و یا كاغذی را به صورت بادبزن تازده و در هرتایی یك بخش كلمه را نوشت و به صورتی كه وقتی تا كاغذ باز می‌شود آن بخش به بخش قبلی تقریباً وصل شود و كودك كلمه را بخواند. استفاده از حروف مغناطسی نیز در این زمینه مفیداست.

تحلیل كلمه و شیوه‌های آموزش در خواندن

تكنیك‌های تحلیل كلمه:

1-صوت با املا
2-تحلیل ساختاری
3-پیكربندی
4-نشانه‌های تصویری
5-كلمه‌بینی
6- تحلیل‌بافی

معمولاً كودكان دارای ناتوانی یادگیری به یك روش خاص متكی هستند و از روش‌های دیگر استفاده نمی‌كنند. آن‌ها باید آموزش ببینند تا به تناسب هركلمه از روش‌ها متفاوت استفاده كنند.

شیوه‌های آموزش در خواندن

1-شیوه‌ی بازگویی تجربه‌هاست كه دانش‌آموز خود داستانی راتعریف كند و معلم بنویسد مزیت این روش این است كه بین خواندن و سایر مهارت‌های ارتباطی مانند گوش دادن وصحبت كردن ارتباط برقرار می‌كند و علاقمندی كودك نیز برانگیخته می‌شود.

2-شیوه‌ی چندحسی است كه علاوه برحس بینایی وشنوایی حس لامسه و حركت نیز به درگیر فرآیند یادگیری می‌شود كودك كلمه را می‌بیند همزمان می‌شنود و با انگشت ردیابی می‌كند و سپس در فضا یا روی كاغذ می‌نویسد. سپس با این كلمه داستان می‌سازد و این كارت در جعبه‌ای بایگانی می‌شود.

با استفاده از این روش می‌توان جدولی در حیاط مدرسه كشید وكلمات درس را آن‌جا نوشت و سپس با شنیدن هركلمه روی آن را ببرد.

این جدول به صورت گل می‌تواند كشیده شود كودك در وسط و كلمه‌ها در گلبرگ‌ها نوشته شود.

- انگشت را به رنگ گواش آغشته و بعد از دیدن و شنیدن كلمه روی حروف آن كشید و ردیابی كرد.

- كلمات رابه صورت توخالی بنویسیم وكودك از وسط آن‌ها خط بكشد و یا درحیاط بكشیم روی آن‌ها راه برود.

- آب‌پاشی بدست بگیرد و كلمات را بنویسد.

- روی شن یا نمك بنویسد درطرفی شن یا نمك بریزیم.

شیوه‌ی خواندن تأثیر عصبی معلم و دانش‌آموز همزمان با صدای بلند مطالبی را می‌خوانند و دانش‌آموز با فاصله‌ی اندكی جلو مربی قرار می‌گیرد تا صدای معلم از فاصله نزدیك به گوش دانش‌آموز هدایت شود و كودك تشویق می‌شود درحین خواندن كلمه‌ها را با انگشت خط ببرد.

شیوه‌ی ارائه‌ی كلمات دیداری

كلماتی كه خواننده به هنگام خواندن می‌تواند به فوریت آن‌ها را باز شناسد. این كلمه‌ها كلمه‌های دیداری گفته می‌شوند مثل گفت، او، همه، توانایی بازشناسی این كلمه ها پیشرفت خواندن را آسان می‌كند ولی برخی از كلمات كه با قواعد كلی و معمولی رابطه‌ی صوت با املا همخوانی ندارد (موسی – لكن- خواهر ) و نمی‌توان آن‌ها را به آسانی تحلیل كرد و از این رو كودك كل این كلمه‌ها را از طریق دیدن می‌آموزد، نیز جزء كلمات دیداری هستند كودكی كه نمی‌تواند كلمات را در یك نگاه باز شناسد درخواندن با محدودیت روبرو می‌شود و به حدس زدن فراوان روی می‌آورد و چون این كلمات طبیعت انتزاعی دارند و نشانه‌ی تداعی كننده كمی ‌دارند كودك در به خاطر سپاری با مشكل می‌شود؛

بنابراین این كلمات باید به تدریج و با دقت به كودك عرضه شود و جملات بسیاری با این كلمات گفته شود تادر خاطر دانش‌آموز بماند.

نكته‌ها

1-موقع خواندن متن دانش‌آموز با انگشت یا مداد خط ببرد.

2-برای جلوگیری از برگشت چشم به كلمات قبل كه دربعضی كودكان اتفاق می‌افتد و باعث كندخوانی آن‌ها می‌شود. بعد از خواندن هركلمه روی كلمه رابگیریم این كار به خواندن كلمه بعدی نیز كمك می‌كند شروع كلمه مشخص است.

3- برای كودكی كه در خواندن كلمات در زمینه مشكل دارد و نیمی ‌از كلمه‌ی قبلی و حرفی از كلمه‌ی بعدی را با كلمه‌ی مورد نظر می‌خواند پوشاندن این طرف وآن طرف كلمه وفقط دیدن كلمه مورد نظر سودمند است.

4-برای تندخوانی به كودكان بیاموزیم كه ابتدا 2 كلمه را با هم ببینند و بعد از پیشرفت 3 كلمه و بیشتر فعالیت‌های دید و اگرا.

5- بازی مارپله برای سرگرمی‌ و آموزش : كلمات رانوشته و به ازای درست خواندن كلمه به تعداد حروف جلو برود.

6-برای فعالیت‌های مربوط به درك مطلب (تأكید بر نكات مهم متن و با تغییر لحن كلام و تكرار می‌تواند مثمر ثمر باشد تا دانش‌آموز توجه كند. همچنین هر پاراگراف را دركاغذی جدا بنویسیم و چند سؤال مربوط به آن پاراگراف را روبرو یا پشت ورقه بنویسیم و بپرسیم. این كار سبب توجه بیشتر دانش‌آموز به مطلب مهم می‌شود.