اصطلاح حافظه مفهومی کلی دارد و به آن گروه از جریانات روانی که فرد را به ذخیره کردن تجارب و ادراکات و یادآوری مجدد آن‌ها قادر می‌سازد، اطلاق می‌شود.

بر این اساس گفته می‌شود که حافظه سه مرحله دارد: رمز گردانی ، اندوزش و بازیاب.  مقصود از رمز گردانی تبدیل اطلاعات فیزیکی به نوعی رمز قابل قبول برای حافظه است .اندوزش عبارت است از نگهداری اطلاعات رمزگردانی شده و بازیابی فرآیندی است که از طریق آن اطلاعات به هنگام نیاز از حافظه فرا خوانده می‌شوند.

نگاه اجمالی

به نظر می‌رسد ما آدمیان هر چه داریم یا هر چه که هستیم از برکت حافظه (Memory) است. حافظه‌ پدیده‌های بی‌شمار هستی را در کل واحدی یکپارچه می‌کند. اگر نیروی پیوند دهنده و وحدت‌‌بخش حافظه نبود، هوشیاری انسان به لحظه‌های زندگی‌اش تجزیه می‌شد. مطالعات زیادی در حوزه‌ی حافظه صورت گرفته و امروزه روان‌شناسان برای حافظه انواع مختلفی قائل هستند که ساده‌ترین آن تقسیم حافظه به «حافظه‌ی کوتاه مدت» (Short-Term Memory) و حافظه‌ی بلند مدت(Long-Term Memory) است. اما حافظه در هر نوعش یک چیز مشترک دارد و آن «مراحل حافظه» هم در حافظه‌ی کوتاه مدت و هم در حافظه‌ی بلند مدت مراحل حافظه وجود دارند. اگر چه از لحاظ روانشناسی و زیست شناسی کارکردها و ساختارهای متفاوتی را شامل می‌شوند.

تاریخچه

حافظه از نظر فلسفه‌ی کلاسیک یکی از توانایی‌ها یا قوای ذهنی است. از این رو قرن‌ها اعتقاد بر این بود که بعضی از مردم حافظه‌ی بد و بعضی دیگر حافظه‌ی خوب دارند. امروزه کمتر بر حافظه به عنوان قوای ذهنی تأکید می‌شود، بلکه تأکید بیشتر بر شرایطی است که رمزگردانی ، اندوزش و بازیابی را تسهیل می‌کند. نورمن  (Norman,D.A) از روان‌شناسانی است که در نظریه‌ی خود تحت عنوان پردازش اطلاعات در یادگیری بر اهمیت حافظه و مراحل آن تأکید دارد.

نقش و تاثیر در زندگی

همه‌ی یادگیری ها نشانی از حافظه دارند. اگر ما تجربه‌های‌مان را به کلی فراموش می‌کردیم، نمی‌توانستیم چیزی یاد بگیریم؛ چرا که در این صورت زندگی ما متشکل تجربه‌های گذرایی می‌شد که هیچ‌گونه پیوندی بین آن‌ها وجود نداشت و حتی از عهده‌ی یک مکالمه‌ی ساده هم بر نمی‌آمدیم. برای ایجاد ارتباط با دیگران شما باید اندیشه‌هایی را که می‌خواهید، بیان کنید و همچنین مطلبی را که چند لحظه پیش شنیده‌اید، به یاد آورید. این مورد تنها یک مورد ساده از تأثیر حافظه در زندگی روزمره انسان است. روشن است در عظیم‌ترین یافته‌های علمی ، پیشرفت‌های فنی و ... ردپای حافظه و تأثیر آن کاملا پیدا است.

مراحل اصلی حافظه

بسته به این‌که اندوزش مطالب برای چند ثانیه(حافظه‌ی کوتاه مدت)یا برای مدت طولانی‌تری(حافظه‌ی بلند مدت)مورد نظر باشد، شیوه‌‌ی کار مراحل حافظه متفاوت خواهد بود. بطور کلی در مرحله رمزگردانی ، اطلاعات به شکل معینی یا به صورت رمز معینی در حافظه اندوخته می‌شوند.
رمز گردانی در حافظه‌ی کوتاه مدت به صورت رمز صوتی ، دیداری و یا شنیداری است، ولی در حافظه‌ی بلند مدت به صورت رمز معنایی است.

• در مرحله‌ی اندوزش اطلاعات رمز گردانی شده در حافظه نگهداری می‌شوند. میزان مواد اندوخته شده بسته به نوع حافظه متفاوت خواهد بود.  گنجایش حافظه‌ی کوتاه مدت برای اندوزش مطالب ماده است، در حالی که گنجایش حافظه‌ی بلند مدت نامحدود است.
• در مرحله‌ی بازیابی پی‌گردی در حافظه اتفاق می‌افتد و این پی‌گردی در حافظه کوتاه مدت با سرعت بسیار زیاد انجام می‌گیرد. در واقع با چنان سرعتی که ما از آن آگاه نمی‌شویم. در حافظه بلند مدت سرعت بازیابی بر حسب نوع طبقه‌بندی مطالب در حافظه، مدت زمان سپری شده از زمان اندوزش تا بازیابی و دیگر عوامل متفاوت خواهد بود.

اساس زیستی مراحل حافظه

مراحل مختلف حافظه ساختارهای مختلفی در مغز دارند. گویاترین شواهد در این زمینه حاصل بررسی‌هایی است که در آن‌ها از طریق عکسبرداری از مغز به جست‌وجوی تفاوت‌های«عصب شناسی ، کالبد شناسی» بین مراحل رمز گردانی و بازیابی پرداخته‌اند. در این آزمایش‌ها آزمودنی‌ها در بخش اول (رمزگردانی) مطالبی را می‌خواندند و در بخش دوم بازیابی اطلاعات خوانده شده را بازیابی (فراخوانی) می‌کردند و همان حال به وسیله‌ی «پی.ای.تی»(P.E.T)  فعالیت مغزی‌شان ثبت می‌شد. یافت‌ها نشان داد که در جریان خواندن مطالب (رمزگردانی) بیشتر نواحی نیمکره‌ی چپ مغز و در جریان فراخوانی (بازیابی) اطلاعات بیشتر در نیمکره‌ی راست مغز فعال می‌شود. بنابراین تمایز بین مراحل رمز گردانی و مرحله‌ی بازیابی اساس زیستی مشخصی دارد.

فراموشی و مراحل حافظه

فراموشی با مراحل حافظه رابطه تنگاتنگی دارد. اگر در هر یک از این سه مرحله خطایی صورت گیرد، دیگر مطالب آموخته شده یا وقایع و چیزها به خوبی بازیابی نخواهند شد. برای مثال اگر برای بار دوم نام فردی که با او آشنا شدید را نمی‌توانستید به یاد بیاورید، این احتمال وجود دارد که این ناتوانی ناشی از وقوع خطا در هر یک از سه مرحله مورد نظر باشد. امروزه اغلب پژوهش‌ها درباره حافظه هدف‌شان این است که عملیات ذهنی هر یک از این مراحل را مشخص کنند و توضیح دهند که چگونه ممکن است در هر یک از این عملیات اشکالی پیش آید و به خطای حافظه منجر شود. در نظریه‌های حافظه ، فراموشی ناشی از وقوع خطا در یک یا چند مرحله از این مراحل سه‌گانه شناخته می‌شود.

چشم انداز بحث

مبحث حافظه و مراحل آن هر چند عمدتا مورد توجه روان‌شناسان است، اما از لحاظ این‌که اساس بیولوژیکی برای حافظه شناخته شده است، به علوم عصب فیزیولوژیک نیز مرتبط است. بر اساس این نظریه در طول گذر اطلاعات از سه مرحله‌ی حافظه تغییرات بیولوژیکی در یاخته‌های عصبی اتفاق می‌افتد. روان شناسی تربیتی نیز جهت بهبود فرایند یادگیری از یافته‌های مربوط به پژوهشهای حافظه استفاده می‌کند. امروزه شیوه‌های نوین برای بهسازی حافظه با استفاده از بهبود شرایطی که منجر به تحکیم عمل هر یک از مراحل حافظه می‌شود، به کار می‌روند.

به طور کلی شناخت مراحل حافظه و ویژگی‌های هر یک از مراحل و این‌که چگونه در هر یک از این مراحل تغییراتی روی اطلاعات اعمال می‌شود، متخصصان را در شناسایی علل فراموشی و درمان آن‌ها ، شیوه‌های بهسازی حافظه به صورت شیوه‌های مناسب برای رمز گردانی بهتر ، نگهداری طولانی‌تر و بازیابی سریعتر مفید خواهد بود.

ویرایشی